Azərbaycan News Agency

İqlim dəyişikliyi elmi və siyasəti üzrə ixtisaslaşan Böyük Britaniya mərkəzli Carbon Brief platforması və The Guardian qəzeti, daha əvvəl açıqlanmamış BMT müraciətlərini və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) məlumatlarını təhlil edərək, qlobal istiləşmə ilə mübarizə üçün ayrılan milyardlarla dollar həcmində dövlət vəsaitinin necə xərcləndiyini üzə çıxarıb.

BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Konfransı 2025 (COP30) Braziliyada davam edərkən dərc edilən tədqiqat göstərib ki, ümumilikdə işləyən bir sistem mövcuddur: bu sistem varlı çirkləndiricilərdən həssas ölkələrə kapital ötürür, həmin ölkələrin iqtisadiyyatlarını təmizləməsinə və daha isti dünyaya uyğunlaşmasına kömək edir.

Lakin araşdırma həm də ortaya qoyur ki, vəsaitlərin böyük hissəsinin bölüşdürülməsi mərkəzləşdirilmiş nəzarətə tabe deyil və tamamilə ayrı-ayrı ölkələrin ixtiyarına buraxılıb. Nəticədə siyasi maraqlar prosesə təsir edir və pullar hər zaman ən çox ehtiyac duyulan ünvanlara yönəlmir.

Rəsmi məlumatlar iqlim maliyyələşdirməsinin bütün alıcılarını izləmək üçün kifayət qədər əhatəli olmasa da, The Guardian-ın təhlili göstərir ki, 2021–2022-ci illərdə ayrılan vəsaitlərin təxminən beşdə biri dünyanın ən az inkişaf etmiş 44 ölkəsinə – yəni ən kasıb dövlətlərə – gedib. Bu vəsaitlərin böyük qismi qrant yox, kredit şəklində olub.

Ən az inkişaf etmiş bəzi ölkələr iqlim maliyyələşdirməsinin üçdə ikisindən çoxunu kredit şəklində alıb və bu kreditlərin geri ödəniş şərtləri hökumətləri daha da dərin borc tələsinə sala bilər. Banqladeş və Anqolada kreditlərin payı 95 faizə və ya ondan da yuxarı səviyyəyə çatıb.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin əksəriyyəti, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə iqlim tədbirlərini dəstəkləmək üçün həm ikitərəfli əsasda, həm də inkişaf bankları kimi çoxtərəfli qurumlar vasitəsilə maliyyə təmin edir. 2009-cu ildə Kopenhagendə keçirilən BMT sammitində varlı dövlətlər iqlim böhranında daha böyük məsuliyyət daşıdıqlarını və həllərin maliyyələşdirilməsi üçün daha yüksək imkanlara malik olduqlarını etiraf edərək, 2020-ci ilə qədər hər il 100 milyard ABŞ dolları (76 milyard funt sterlinq) səfərbər etməyi öhdələrinə götürdülər.

Lakin Kopenhagen hədəfinin gec də olsa reallaşdığı 2021 və 2022-ci illərdə təqdim edilən və 20 minə yaxın qlobal layihəni əhatə edən son hesabatların təhlili göstərib ki, böyük məbləğlər neft dövlətlərinə və dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatı olan Çinə yönəldilib.

Fransa və Kanada ilə müqayisə edilə bilən adambaşına ÜDM səviyyəsinə malik, fosil yanacaq ixracatçısı olan BƏƏ, Yaponiyadan iqlim maliyyələşdirməsi kimi qeydə alınan 1 milyard dollardan çox kredit alıb. Layihələr arasında Abu-Dabidə dəniz elektrik ötürmə layihəsi üçün 625 milyon dollar və Dubayda tullantı yandırma zavodu üçün 452 milyon dollar yer alır.

Nəhəng neft yataqları və Aramco şirkətində çoxluq payına görə dünyanın ən böyük 10 karbon emissiyaçısı arasında olan Səudiyyə Ərəbistanı isə, elektrik şirkəti üçün 250 milyon dollar və günəş elektrik stansiyası üçün 78 milyon dollar olmaqla, ümumilikdə təxminən 328 milyon dollar həcmində Yaponiya kreditləri alıb.

Təbii Sərvətləri Müdafiə Şurasında (NRDC) iqlim maliyyələşdirməsi üzrə tədqiqatçı olan Co Thwaites bildirib ki, iqlim maliyyələşdirməsinin ümumi axını artsa da, bu vəsaitlər ən kasıb və ən həssas icmalara “yetərli” həcmdə çatmır. Borc böhranı yaşayan ölkələrin daha çox qrantlara və güzəştli kreditlərə ehtiyacı var.

O əlavə edib: “Bu xeyriyyəçilik deyil. Bu, hər gün şahidi olduğumuz bir çox böhranın – yaşayış xərclərinin artması, təchizat zəncirlərinin pozulması, təbii fəlakətlər, məcburi miqrasiya və münaqişələrin – əsas səbəblərini hədəfə alan strateji sərmayədir.”

Təhlil olunan iki il ərzində Haiti, Mali, Niger, Syerra-Leone, Cənubi Sudan və Yəmən kimi ən az inkişaf etmiş ölkələrə təxminən 33 milyard dollar həcmində öhdəlik götürülüb. Daha böyük məbləğ – təqribən 98 milyard dollar – inkişaf etməkdə olan ölkələrə yönəlib. Bu daha geniş qrupa Hindistan kimi aşağı orta gəlirli, eləcə də Çin kimi yuxarı orta gəlirli ölkələr daxildir. Təxminən 32 milyard dollar məbləğində vəsait isə kateqoriyalaşdırılmayıb. Hesabat dövründə Hindistan təxminən 14 milyard dollarla ən böyük tək maliyyə alıcısı olub, Çin isə əsasən çoxtərəfli banklardan 3 milyard dollar civarında vəsait alıb.

Analiz göstərir ki, ən az inkişaf etmiş ölkələrin zəif payı qismən onların kiçik əhali sayını əks etdirir, lakin eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan ölkələr qrupunun strukturu iqlim danışıqlarında getdikcə artan gərginlik mənbəyinə çevrilir.

Məsələn, BMT-nin 1990-cı illərdə Çini “inkişaf etməkdə olan ölkə” kimi təsnif etməsindən bəri ölkənin iqtisadiyyatı sürətlə böyüyüb və onun adambaşına emissiyaları artıq Avropa səviyyələrini keçib. Çin xaricdəki iqlim layihələrinə mühüm maliyyə təminatçısı hesab olunsa da, öz töhfələrinin rəsmi şəkildə hesablanmasına yönəlik cəhdlərə qarşı çıxır. BMT-nin inkişaf kateqoriyaları 1992-ci ildən bəri dəyişdirilməyib.

Overseas Development Institute-un iqlim direktoru Sara Colenbrander belə deyib: “Bu vəziyyət son 30 ildə böyük karbon izi olan varlı ölkələrə çevrilən İsrail, Koreya, Qətər, Sinqapur və BƏƏ kimi ölkələrin beynəlxalq öhdəliklərindən yayınmalarına imkan yaradır. Belə ölkələrin Tqoqo, Tonqa və Tanzaniya kimi dövlətlərlə eyni kateqoriyada qalması absurddur.”

Dünyanın ən kasıb ölkələrindən bəziləri, şərtləri və faiz ödənişlərini qarşılamaqda çətinlik çəkəcəkləri ilə bağlı xəbərdarlıqlara baxmayaraq, iqlim maliyyələşdirməsinin üçdə ikisindən çoxunu kredit şəklində alırlar.

Beynəlxalq Ətraf Mühit və İnkişaf İnstitutunun (IIED) iqlim maliyyələşdirməsi direktoru Ritu Bharadwaj bildirib: “İqlim maliyyələşdirməsinin gizli hekayəsi öhdəliklərin həcmi deyil, forması ilə bağlıdır. İqlim maliyyələşdirməsi kasıb ölkələrin maliyyə yükünü artırır. Vəsait güzəştli kredit şəklində verilsə belə, çox vaxt bu kreditlər elə şərtlər daşıyır ki, onlar benefisiardan daha çox kreditorun xeyrinə ola bilər.”

Dünya Bankının məlumatlarına görə, eyni dövrdə ən az inkişaf etmiş ölkələr ümumilikdə təxminən 91,3 milyard dollar xarici borc qaytarmışdır; bu, onların iqlim maliyyələşdirmə büdcələrinin təxminən üç qatına bərabərdir. Son on ildə ən kasıb ölkələrin xarici borc ödənişləri üç dəfə artaraq, 2012-ci ildə 14,3 milyard dollardan 2022-ci ildə 46,5 milyard dollara yüksəlib.

Fəlakətlərdən Müdafiə Mərkəzində maliyyə üzrə ekspert olan Shakira Mustapha deyib: “Ənənəvi düşüncəyə görə, əgər əlavə borc iqtisadi artımı artıracaq xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunursa, daha çox borc almaq mütləq pis deyil. Məni narahat edən odur ki, ölkələr köhnə borclarını ödəmək üçün yeni borc götürürmü və biz problemi sadəcə təxirə salmış olmuruqmu.”